فرهنگ امروز: دکتر حسین حاتمی، عضو هئیت علمی دانشگاه قزوین: «در کشاکش دین و دولت» واپسین اثر محمدعلی موحد است. این کتاب در واقع با گزارشی ساده و فشرده از دوران سی ساله پس از رحلت پیامبر اسلام در سال ۱۱ هجری تا صلح امام حسن و معاویه در سال ۴۱ هجری آغاز می‌شود. در این قسمت چنان که خود موحد اشاره کرده، او کوشیده «با دقت در مضمون روایت‌های مورخان و تعمق در زیر و بم آن‌ها، تصویری بالنسبه معقول و قابل اعتماد آن دوران» به دست دهد. دوران سی‌ساله‌ای که موحد در فصل اول کتاب بر آن تمرکز کرده، آبستن وقایع شگرفی بود که سرنوشت حکومت زیر پرچم اسلام را رقم زد.

کتاب از این منظر برای خواننده فارسی زبان و ایرانیان اهمیت دارد که پس از این گزارش تاریخ سی ساله صدر اسلام، به ورود اسلام به ایران می پردازد. در اینجا نیز موحد از «برخوردهای نخستین» در مرزها آغاز می کند و مرحله به مرحله تا گزارش «فتح الفتوح» نهاوند پیش می‌رود. ارزش کار موحد در اینجا ذکر و سپس مقایسه روایت‌های متفاوت از رویدادهاست. فصول سوم و چهارم و پنجم هم به رابطه «ایرانیان و تازیان» و نیز نقش ایرانیان در توسعه و گسترش دیوان‌سالاری اسلامی اختصاص یافته است. واپسین فصل کتاب نیز به «قصه شگفت خارجی‌گری» و ظهور خوارج پرداخته است.

موحد در سراسر کتاب چنان‌که اقتضای یک بحث جدیِ انتقادی است، چشم‌اندازها را مکرراً در معرض دید قرار داده و روایت‌ها را بیش از یکبار بازخونی کرده و پا به پای اطلاعات تازه‌تری که به دست می‌دهد، دوباره و گاهی چندباره بر سر روایتی می‌رود و در زوایای آن کنجکاوی می‌کند.  

                          

جدای از این مساله، کتاب از دو جنبه دیگر نیز واجد ارزش است. نخست نویسنده آن. در واقع خواننده قبل از خواندن کتاب و تنها با دانستن نام نویسنده می‌تواند حدس بزند که با متنی معتبر مواجه است. دیگر نثر کتاب است. موحد تلاش کرده بی‌آنکه از نثر علمی فاصله زیادی بگیرد، از ارجاعات مکرر و نثر فنی و خشک آکادمیک بپرهیزد تا خوانندگان عام نیز بتوانند ضمن استفاده از محتوای بحث، از خواندن متن کتاب هم لذت ببرند.

در نهایت این اثر، کتابی خواندنی و جذاب برای علاقه‌مندان به موضوعاتی نظیر ظهور و گسترش اسلام، مشکلات و معضلات دهه‌های نخستین دولت اسلامی، ورود اسلام به ایران، روابط ایرانیان با اعراب و ظهور خوارج خواهد بود.